Kars, birçok medeniyete ev sahipliği yapmış Baltık mimarisine sahip beyaz bir şehir.

Baltık ve Rus mimarisine sahip, geniş yol ve kaldırımları olan karlı şehir Kars, birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. İlk kuruluş tarihi tam olarak bilinmiyor fakat Kars Kale’sinin sahip olduğu stratejik konumu, korunmaya, savunmaya müsait özellikleri, burasının prehistorik dönemlerden beri iskan edildiğini göstermekte.

Kars Türkçe isme sahip ilk şehir

Kars’ın bilinen ilk sakinleri Hurriler’dir. Hurriler kenti “yüksek ülke” veya “yukarı eller” olarak adlandırmış ilerleyen zamanlarda da şehir Kars olarak adlandırılmış.

Kars isminin anlamına bakarsak anlamıyla ilgili birkaç rivayet mevcut olduğunu görüyoruz. İlki Kafkas Dağları’nın kuzeyinden Dağıstan’dan gelerek buraya yerleşen Bulgar Türkleri’nin “Velentur” boyunun “Karsak oymağından” geldiği yönünde. Diğeri ise Kaşgarlı Mahmut’un Kars için “deve veya koyun yününden yapılan elbise ve karsak derisinden güzel kürk yapılan bir hayvan, bozkır tilkisi” demesi. Başka bir söylentiye göre de, Gürcü dilinde “Kapı kenti” anlamına gelen “Karis Kalaki”den gelmekte.

Kars’ta sırasıyla Selçuklu, Osmanlı ve Baltık mimarisi yapılarının izlerini görebiliyoruz. Günümüzde yer alan tarihi yapıların çoğu Baltık mimarisine sahip.

Selçuklu mimarisi olarak günümüze ulaşan yapılar; Menuçehr cami, Fethiye camisi ve 2 adet hamam.

Menuçehr Camii hakkında daha fazla bilgi için: Anadolu’nun Ilk Camisi Ebu’l Menuçehr Camii

Osmanlı Dönemi’nde ise Selçuklulardan kalma temeller üzerine yeniden yapılanma olmuştur. Köprüler, medreseler, camiler, hamamlar, saray, evler, dükkanlar, değirmen ve ahşap çarşı inşa edilmiş. Kullanılmayan yapılar ise harap olmuş ve yok olma sürecine girmiştir. Osmanlı Devleti döneminden inşa edilen ve büyük çoğunluğu işgal döneminde yok edilen yapılardan arta kalan 11 adet cami, 3 adet hamam, 1 adet saray, 2 adet türbe, 3 adet kale burcu ve 8 adet konut günümüze ulaşmıştır.

Kars, 1877 yılında Rus işgaline uğradığında tipik bir Osmanlı şehri iken, bu tarihten sonra yaklaşık 40 yıl sürecek olan Rus işgali ve Ermenilerin şehri tümüyle harap etmesi sonucu şehrin mimarisi birkaç örnek dışında enkaza dönüşmüştür. Rus işgali sırasında şehirdeki Türk dönemine ait yapıların büyük bir bölümü yıkılmış veya terk edilmiştir.

Rus mimarisiyle yeniden biçimlenmiştir

Birçok medeniyete ev sahipliği yapan Kars özellikle 1877-1917 yılları arasında Rus’ların eline geçerek çok büyük değişime uğramış ve Rus mimari anlayışla yeniden biçimlenmiştir.

1706 yılında Rusya’nın kuzeyinde Baltık Denizi tarafında uygulanan bir mimari anlayış Kars’a uygulanmış ve Hollanda’dan getirilen mühendislere yaptırılmış. Yeni yapılan plan sistemi birbirini dik kesen, geniş yollardan oluşan ızgara plan düzeni biçiminde ve yapılar genellikle bir veya iki katlı taş binalar olarak inşa edilmiştir. Bu mimari özellikler ve düzenli yapılar Kars’a Anadolu’daki ilk planlı şehir unvanını da kazandırmış.

Bu dönemde inşa edilen yapılar genellikle yığma yapı sistemi ile yapılırken duvarlarda bazalt ve andezit taşı kullanılmıştır. Yapılar geleneksel Osmanlı yapı sisteminden farklı şekilde duvar kalınlıkları arttırılmış.

O dönemin Osmanlı yapı sisteminden farklı şekilde inşa edilen şehirde özellikle taş binlarda çatı şekilleri, kapı ve pencere tipleri tamamen Rus yapı anlayışına uygun şekilde inşa edilmiştir.

Bu dönemde inşa edilen yapıların ön cepheleri işlenmiş kesme taşlardan örülürken, diğer cephelerde ve köşelerinde ise düzgün kesme taşlar ve buna uygun harçtan yığma malzeme kullanılmıştır. Binaların baca ve çatı şekillerinde yine döneme mimari ögeler, kullanılarak yapılar inşa edilmiştir. Baltık mimarisi tarzındaki bu yapıların ortak özelliklerinden birisi cephelerin doğrudan caddeye bakıyor olmasıdır.

Kars Defterdarlık Binası

Defterdarlık binası Baltık mimari üslubundaki en önemli eser olarak biliniyor. Cumhuriyetin ilanından sonra Kars Valiliği olarak kullanılmış, 1980 yılından sonra restore edilerek Defterdarlık Binası olarak kullanılmaya başlanmıştır. Dış cephede kartuş süsleme uygulanmıştır.

Peç adı verilen ısıtma sistemine sahip

Bu döneme ait yapılarda görülen diğer özgün özellik ise ısıtma sistemi olarak “peç” sisteminin kullanılması.

Bu sistemde mekanların ısıtılması için iki katmandan oluşan duvarların aralarına peçler yerleştirilmiştir. İhtiyaca göre yapılarda birden fazla peç kullanılabilmekteydi.

Sıcaklık içeride dolaştırılarak bir nevi merkezi ısıtma sağlanmıştır. Peçler birkaç bölümün kesiştiği noktaya yerleştirilmiş ve duvarlara açılan künkler vasıtasıyla odaların ısınması sağlanmıştır. Konutlarda birkaç farklı peç kullanıldığı görülmektedir. Peçin yakacak doldurulan kapağı misafir odasında değil, diğer yüzünün bulunduğu bitişik odadadır. Bu durum Peç yakılırken ve sıcaklığı artırmak amacıyla yakacak eklenirken misafirlerin rahatsız edilmemesi düşünülmüştür.
Rusçada soba anlamına gelen peç sözcüğü bu tip sobalar için Kars’ta halen kullanılmaktadır.

Kış aylarında soğuk gün sayısının çok fazla olması yapıların özelliklerinde etkisini göstermiştir. Yapıların iyi ışık alabilmesi için çok sayıda pencere boşluğu bırakılmış fakat pencere boyutlarının küçük olmasına dikkat edilmiştir. Kapı ve pencereler çift katmandan oluşturulmuş bu sayede hava sirkülasyonu daha iyi sağlanmıştır.
Kars ili bulunduğu konum ve barındırdığı bir çok tarihi yapı ile günümüzde önemli bir yere sahiptir.

Anadolu’ya açılan bir kapı olan Kars’ta birçok tarihi yapı, camii, kilise ve köprüler bulunmakta. Ermeniler tarafından inşa edilen Ani kenti’nde de bu medeniyetin izlerini kiliselerde, kalıntılarda görmek mümkün.

Çok büyük bir zenginliğe sahip Kars ve Kars’a yaklaşık 50 km uzaklıkta bulunan Ani Antik Kenti’nin de mutlaka görülmesi gerektiğini düşünüyoruz.

Bu yazı yazılırken yararlanılan kaynaklar:

• Kars Yapılarında Baltık Mimari Üslup
• Mimarisi ve Tarihi Yerleriyle Kars
• Kars Mimari Mirasının Baltık Mimari Yapıları Özelinde İncelenmesi/ Volkan DEMİRBAŞ

Düzenleyen: Mimar (Stu) Nihal Gezer

e-posta: nihalgezer11@gmail.com